عسل و نقش آن در سلامت و درمان
عسل یکی از هدیه های ارزنده و پرارزش طبیعت می باشد که در قرآن کریم از آن به عنوان فیه شفا للناس ( شفای مردم در آن است ) یاد می کند و پیامبر گرامی(ص) و ائمه معصومین(ع) نیز در زمان حیات خویش بنا به روایات و احادیث متعدد ازآن استفاده می‌نمودند و خواص شفا بخش آن را در درمان انواع بیماریها یادآور شده‌اند.
ترکیبات عسل توسط روشهای کاملا علمی شناخته شده که مهمترین آنها کربوهیدراتها، ویتامین‌های گروه ب، ویتامین ث، مواد معدنی، برخی آنزیمها می‌باشد. در مورد خواص درمانی عسل از جمله اثر ضد باکتریایی آن در عفونت ها و اثر آنتی اکسیدانی آن جهت پیشگیری از انواع سرطانها تحقیقات بسیاری صورت گرفته است.
بنظر میرسد هنوز تحقیقات بیشتر و دقیقتری باید در خصوص سایر اثرات درمانی عسل انجام پذیرد. در این مطلب سعی خواهیم کرد که اهمیت و ارزش غذایی عسل در پیشگیری و درمان بسیاری از بیماریها را به استناد به قرآن و منابع روایی و تحقیقات علمی جدید مورد بررسی قرار دهیم.
خواص درمانی عسل
در دین مبین اسلام توصیه‌های زیادی در خصوص مواد غذایی، نحوه مصرف و ارزش غذایی آنها آمده است. عسل یکی از آن مواد غذایی است که احادیث و روایات زیادی در خصوص فواید درمانی آن آمده است و در اینجا به آیات مربوطه در قرآن مجید و برخی از احادیث مربوط به پیامبر اکرم(ص) اشاره میشود.
خداونددر سوره نحل آیات ۶۸ و۶۹ می فرمایند:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ
وَأَوْحَى رَبُّکَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبَالِ بُیُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا یَعْرِشُونَ ﴿۶۸﴾
و پروردگارت به زنبور عسل الهام کرد که از کوه‌ها و درختان و بلندی‌ها، برای خود خانه‌هایی برگیر
ثُمَّ کُلِی مِن کُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلاً یَخْرُجُ مِن بُطُونِهَا شَرَابٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِیهِ شِفَاء لِلنَّاسِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَهً لِّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ ﴿۶۹﴾
آنگاه از همه محصولات و میوه‌ها بخور، پس در راه‌های پروردگارت که برای تو هموار شده [ به سوی کندو ] برو؛ آنگاه از شکم آنها شهدی با رنگ‌های گوناگون بیرون می‌آید که در آن درمانی برای مردم است. قطعاً در این [ حقیقت ] نشانه‌ای [ بر قدرت، لطف و رحمت خدا ] ست برای مردمی که می‌اندیشند.
پیامبر اسلام(ص) فرمودند:
«لم یستشف المریض بمثل شربه العسل» «هیچ مریضی، به مانند نوشیدن عسل شفاء پیدا نمی‌کند››.
همچنین ایشان درمورد قرآن و عسل در جای دیگر می‌فرمایند:
قرآن و عسل هر دو وسیله شفابخش هستند، عسل فیه شفاءُ للناس ( شفای مردمان در آن است) و قرآن شفاءُ لما فی الصدور (شفاست برای آنچه درون سینه هاست) می باشد.
در حدیث دیگری از آن رسول(ص) وجود دارد که می فرماید:
کسی که در هر ماه سه بامداد عسل بخورد به قصد شفایی که خداوند متعال در قرآن کریم درباره عسل فرموده است از بیماری های زیاد مصون می ماند.
در روایات نیز داریم که امیرالمؤمنین علی (ع) گاهی اوقات روزه خویش را با عسل باز می‌نمودند.
تاریخچه
عسل یک واژه عربی است که در زبان فارسی ” انگبین ” نامیده میشود. عسل اکسیری پر ارزش است که در تمام طول تاریخ به عنوان یک غذای خوش طعم و شفابخش مورد توجه بشر قرار گرفته است، بطوریکه گذشتگان آن را مظهر پاکی و خلوص و همچنین نشانه قدرت و جوانمردی می‌دانستند. در یونان و روم باستان عسل را مظهر برکت، عشق و زیبایی دانسته و مصریان مالیات خود را بر اساس آن می‌پرداختند.
عسل در زمان‌های خیلی دور بطور طبیعی در لابه‌لای صخره‌ها و در جنگل‌ها وجود داشته، ولی انسان تقریباً از چهارهزار سال پیش به اصول کندو داری و پرورش عسل پرداخته است و این ماده مغذی در طی سالیان محفوظ مانده است. طوریکه در مقبره‌های فراعنه مصر، کوزه‌های پر از عسل، سالیان دراز باقی مانده و فاسد نشده است. این ماده با وجود شیرینی بسیار ترش نمی‌شود و کپک نمی‌زند. در قرآن سوره‌ای بنام ” نحل ” مربوط به زنبور عسل و عسل است که اهمیت این ماده را نشان میدهد.
برای تولید عسل، زنبور عسل شهد گل‌های مختلف را جمع آوری کرده و آن را در کیسه داخلی مخصوص خود ذخیره میکند. او برای تهیه یک کیلو عسل بایستی ۲ میلیون مرتبه روی گلها بنشیند. زنبور در بین راه مقداری دیاستاز از نوع اینورتاز به داخل آن ترشح میکند و مقداری از آب شهد از کیسه جذب بدنش میشود. سپس به کندو رفته و شهد نارس را به داخل سلول‌هایش ریخته و هنگام شب از کندو خارج نمی‌شود. زنبور عسل شهد را مجدداً به داخل کیسه ذخیره خود برده و دوباره آنزیم دیاستاز را به آن می‌افزاید و همچنین رطوبت آن را جذب میکند. این عمل را آنقدر انجام میدهد تا شهد کاملاً غلیظ شده و تبدیل به عسل رسیده می‌گردد. تهیه عسل کار بسیار دشواری است که هر زنبور در طول زندگی‌اش فقط ۱ قاشق مربا خوری از آن تهیه میکند. در نهایت زنبور برای تمیز ماندن عسل روی آن را با یک لایه موم می‌پوشاند.
نوعی عسل بنام شاه انگبین جهت تغذیه ملکه تهیه می شود که اکسیر طول عمر نامیده می شود، چون عمر زنبورهای کارگر تابستانی ۶ تا ۸ هفته است، در حالی که عمر ملکه که از شاه انگبین تغذیه می کند چهار تا پنج سال است.
خصوصیات ظاهری و فیزیکی عسل
فواید عسل و روغن زیتون و تاثیر آن بر سلامت مو
رنگ عسل:
رنگ عسل بستگی به نوع شهد مصرفی دارد و از زرد بسیار روشن تا قرمز تیره متغیر می‌باشد (عسل آویشن قرمز رنگ، عسل اقاقیا بیرنگ و عسل گیاه اسپرس (یونجه فریدن) زرد طلایی است). منطقه‌ی جغرافیایی، شرایط آب وهوایی و مدت زمان نگهداری عسل نیز در تعیین رنگ عسل بی‌تأثیر نیست. پس رنگ عسل نمی‌تواند عامل تعیین کننده برای تشخیص کیفیت عسل باشد. معمولاً مصرف کنندگان در ایران رنگ تیره را می‌پسندند.
عطر و طعم :
عطر و طعم هم مانند رنگ آن، متناسب با گیاهی است که زنبور از آن استفاده کرده است.
ترکیب شیمیایی عسل ، رنگ عسل ، طعم و عطر آن بسته به نوع پوشش گیاهی ، خاک منطقه ، شرایط آب و هوایی و همچنین مدت زمان نگهداری عسل متفاوت می باشد . لذا با توجه به متغیر بودن عوامل دخیل در تولید و نگهداری ، نمی توان طعم و رنگ و ترکیبات ثابتی برای عسلهای طبیعی با منشاء گل در نظر گرفت .
خصوصیات شیمیایی عسل
عسل یکی از فرآورده های غذایی منحصر بفرد با اجزاء بسیار پیچیده می‌باشد بنحویکه در ترکیب آن بیش از ۴۰۰ مواد مختلف شناسایی شده است. البته این ترکیبات در انواع مختلف آن متفاوت است که در زیر به اختصار شرح داده شده است:
– قندها:
تاکنون حدود ۲۰ قند در عسل شناخته شده که میزان کل آن حدود ۸۰ درصد می‌باشد و از مهمترین آنها گلوکز(۳۱%) و فروکتوز (۳۸%) را می‌توان نام برد.
– کالری:
میزان کل کالری به طور متوسط در هر ۱۰۰ گرم عسل، ۳۶۴ می‌باشد، یا به عبارتی ۶۴ کالری در هر قاشق سوپ خوری.
– آنزیم:
عسل حاوی آنزیم‌های متعددی از جمله اینورتاز، دیاستاز، گلوکز اکسیداز، کاتالاز و … می‌باشد.
– اسیدیته یا PH:
عسل یک ماده اسیدی است و PH آن از ۱.۶ تا ۴.۳ متغیر است.
– رطوبت:
میزان آن در انواع آن متفاوت است، اما به طور تقریبی ۱۷% تخمین زده شده است.
– چربی و کلسترول:
عسل فاقد هر گونه چربی یا کلسترول می‌باشد.
– پروتئین:
پروتئین عسل هم منشاء گیاهی دارد و هم منشاء جانوری و میزان آن تقریبا یک درصد محاسبه گردیده است.
– مواد معدنی:
عسل حاوی انواع مواد معدنی مانند کلسیم، پتاسیم، آهن، فسفر، منیزیم و … است. تحقیقات نشان داده است که هر چه رنگ عسل تیره تر باشد، حاوی مواد معدنی بیشتری است.
– ویتامین ها:
عسل سرشار از ویتامین‌های مختلف است که از مهم ترین آن ها ویتامین‌های B1 ,B2 ,B3 ,B5 ,B6 و ویتامین C را می‌توان نام برد.
رنگ و خواص درمانی عسل گیاهان مختلف
آویشن
قرمز عقیقی ضد (سرفه،زخم معده، خستگی، ضعف و بیحالی)، دارای ویتامین های B ، A و E، تقویت کننده و بهبود دهنده انواع درد و ناراحتی روده، بهبود تنگی نفس و آسم، بهبود درد های مفصلی، مقوی مغز و اعصاب، بهبود صرع و تشنج، بهبود سر درد و میگرن، بهبود عادت ماهیانه دردناک
اکلیل کوهی
کهربایی روشن یا سفید ضد (افسردگی، نارسایی کبد، خستگی، سنگ صفرا،گاز شکم، ورم معده) و مناسب برای دوران نقاهت
شبدر بیرنگ و روشن مناسب جهت تلاشهای فیزیکی شدید وطولانی
اسطوخودوس
زرین ضد(سردرد،میگرن،بیخوابی،ناراحتی های مجاری تنفسی،انگلهای روده ای و تب)
بلوط
تیره جلوگیری از واریس،ضعف و بیحالی،کم خونی،و ناراحتی گردش خون
جاشیر
قهوه‌ای روشن بازکننده انسداد مجاری تنفسی، بهبود تنگی نفس و آسم، مقوی مغز و اعصاب، بهبود صرع، بهبود تشنج، بهبود رعشه و لرزش اندام، بهبود دردهای مفصلی، تقویت کننده بینایی
مریم گلی
کهربایی روشن یا تیره زرین جلوگیری از افسردگی، فشار خون، کم خونی، ضعف و بی حالی
زیرفون
سبز متمایل به زرد کمرنگ ضد بیخوابی و ناراحتی های اعصاب،سرما خوردگی،آرام بخش قلب
اقاقیا
آبگون زلال ورمهای لوله گوارشی، بویژه برای کودکان و تنظیم کننده روده ای
گندم سیاه
زرد تیره یا قهوه ای مناسب برای دوران بارداری، شیردادن، کمبود مواد معدنی و بیماری های عروقی
تمشک وحشی
شفاف (سفیدرنگ) برونشیت، گلودرد، ورم گلو، حلق و حنجره
آفتابگردان
زرد طلایی بطور کلی بیماریهای تب دار و کاهش کلسترول
اوکالیپتوس
سبز تیره دردهای مجاری تنفسی و مجاری ادراری، سیاه سرفه (دافع مواد عفونی مجاری ادراری و تنفسی)، تقویت کننده سیستم ایمنی بدن، بهبود سرماخوردگی، بهبود آنفولانزا، بهبود مالاریا، بهبود برونشیت، بهبود تنگی نفس و آسم، برطرف کننده انگل و کرم روده و معده، بهبود جای ضخم و سوختگی
گون
زرد روشن التهاب مثانه،ورم پروستات،رماتیسم،سنگهای ادراری و ناتوانیهای جنسی
کنار قرمز(عقیقی) تقویت کننده و محرک قوای جنسی، مقوی مغز و اعصاب، تقویت حافظه، انرژی زا و نشاط آور، تقویت کننده و بهبود ضعف بدن، بهبود و پیشگیری از سرطان، بهبود گرفتگی عروق، برطرف کننده انگل و کرم روده و معده، بهبود کمر درد، بهبود کم خونی، مرحم سوختگی، تقویت کننده موی سر، کاهش حرارت بدن
مرکبات
زرد شفاف آرام بخش برای حالتهای عصبی، بی خوابی، میگرن، طپش قلب
غذاهای مختلفی را می‌توان با عسل تهیه نمود از جمله انواع دسرها و معجون که هر کدام میتواند با توجه به اثرات مفید این ماده غذایی بعنوان میان وعده‌ای مناسب بکار رود. همچنان که در روایات نیز داریم که روزی عثمان بن عفان پالوده‌اى براى آن حضرت آورد، مقدارى میل فرمود، گفت: بنده خدا این چیست؟ عرض کرد: پدر و مادرم فدایت، این روغن و عسل را در دیگ سنگى مى ریزیم و آن را روى آتش قرار مى‌دهیم و مى جوشانیم و بعد مغز گندم آسیا شده را روى روغن و عسل مى‌ریزیم و به هم مى زنیم تا بپزد، سرانجام این طور مى شود که ملاحظه مى‌فرمایید.
پیامبر(ص) فرمود: این خوراک خوشمزه‌اى است.
تنها نیروزای طبیعیِ؛ عسل تک گیاه مریم نخودی
